Sprawozdanie z konferencji „Hejting i trolling w internecie”

26 września 2023 roku odbyła się II Ogólnopolska Konferencja „Hejting i trolling w internecie”, której organizatorami byli członkowie Sekcji Public Relations Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej. Pani Profesor Iwona Hofman, która wyraziła zgodę na objęcie patronatem honorowym tego wydarzenia z ramienia PTKS, zaszczyciła uczestników konferencji swoją obecnością i powitała – zgromadzonych w formule online – uczestników tego wydarzenia naukowego.

Tytuł konferencji jest wyrazem troski uczestników comiesięcznych spotkań w ramach Sekcji Public Relations PTKS o jakość komunikacji w przestrzeni społecznej i reakcją na nasilającą się cyberprzemoc w sieci. Pokazują to wyniki badań, jakie organizatorzy prezentowali jeszcze przed rozpoczęciem konferencji w mediach społecznościowych. Raporty i wyniki badań poszczególnych ośrodków akademickich stanowiły dla badaczy inspirację do naukowych poszukiwań, a dla młodzieży akademickiej były zachętą do skorzystania z uczestnictwa w tym wydarzeniu. 

W ramach współpracy z organizatorami swoim patronatem wydarzenie to objęły: Związek Firm Public Relations, Polskie Stowarzyszenie Public Relations, Stowarzyszenie Agencji Public Relations oraz w ramach patronatu medialnego: Anywhere.pl – Platforma Medialna. W komitecie organizacyjnym i naukowym znaleźli się: prof. ucz. dr hab. Anna Adamus-Matuszyńska (UŚ), dr hab. Klaudia Cymanow-Sosin (UPJP2), dr hab. Monika Kaczmarek-Śliwińska (UW), ks. prof. ucz. dr hab. Józef Kloch (UKSW), prof. ucz. dr hab. Monika Przybysz (UKSW), dr Agnieszka Marzęda (UW), dr Karolina Ołtarzewska (UKSW), dr Łukasz Przybysz (UW), dr Ewelina Zakrzewska (UW) oraz mgr Karolina Podlewska (UKSW). Organizatorzy zadbali o to, by wprowadzić uczestników w wymiar merytorycznej dyskusji na temat hejtingu i trollingu w przestrzeni nowych mediów. Zapraszając kilka ważnych ośrodków w Polsce do współtworzenia tego wydarzenia, wskazywali na liczne szanse związane z korzystaniem z formy komunikacji zapośredniczonej, ale i dostrzegali niebezpieczeństwa dotyczące korzystania przez dzieci i młodzież z internetu, w tym szereg zagrożeń związanych z przemocą słowną, na co wskazuje choćby raport NASK z września 2021 roku. Wg danych w  nim zawartych prawie 30% badanych nastolatków doświadczyło cyberprzemocy w sieci w postaci wyzywania, a jako najczęstszy przejaw agresji wskazywano ośmieszanie, czy poniżanie (Raport z badań „Nastolatki 3.0”).

Jako przykłady negatywnych działań użytkowników sieci wymieniane są: agresja, przemoc słowna, cyberstalking, czy cyberbulling. Organizatorzy postanowili więc odpowiedzieć na pytania: Jak odróżnić hejt i mowę nienawiści od krytyki?; Jak radzić sobie z odmiennością zdania innych użytkowników sieci?, czy Jakie są przyczyny pojawiającej się przemocy w internecie? Ważny dokument, na który powoływali się pomysłodawcy tego wydarzenia naukowego, to kolejny raport MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym – UNAWEZA Foundation, którego twórcy badali hejt internetowy jako jedną z najczęstszych form przemocy doświadczanej współcześnie przez młodych w sieci. Według Autorów raportu ponad 60% uczniów w Polsce przyznało, że doświadczyło hejtu w ciągu ostatniego roku, a w ciągu ostatniego miesiąca problem ten dotyczył aż połowy uczniów. Jak można było dalej przeczytać na stronach mediów społecznościowych organizatora konferencji: „Odpowiadając na pytanie: Od kogo doświadczyłeś/aś hejtu?, młodzi ludzie najczęściej wskazywali osoby, których nie znają i których nigdy nie widziały (62%) oraz kolegów i koleżanki z klasy (42%). Internetowy hejt może przyczyniać się do obniżenia poczucia własnej wartości wśród młodych ludzi, podejmowania przez nich zachowań ryzykownych i autodestrukcyjnych, a także zwiększać ryzyko depresji (Raport „MŁODE GŁOWY. Otwarcie o zdrowiu psychicznym”). Dlaczego hejt tak często wiąże się z anonimowością? Psycholożka Joanna Flis tłumaczy to m.in. efektem kabiny pilota: „gdy jesteśmy w kabinie samolotu to łatwiej jest nam ostrzelać jakąś przestrzeń, a kiedy jesteśmy w piechocie i musimy komuś strzelić prosto w serce – wtedy jest to bardzo trudne, bo widzimy człowieka”. Jakie są przyczyny hejtu? Gdzie zaczyna się mowa nienawiści, a kończy dopuszczalna krytyka? Czy są to tylko indywidualne działania użytkowników sieci, czy może zorganizowany przemysł nienawiści?”. Tak sformułowane pytania stały się podstawą naukowego namysłu badaczy w trakcie II Konferencji Naukowej "Hejting i Trolling w internecie". Nie zabrakło także debaty na sferą ochrony pokrzywdzonych zgodnie z zapowiedzią, iż: „Osoby publiczne, które decydują się na ujawnienie tożsamości hejtera, kierują się chęcią powstrzymania sprawcy. Celem jest napiętnowanie jego hejterskiej działalności, ale także uświadomienie użytkownikom mediów społecznościowych, że w internecie nikt nie jest anonimowy i nie uniknie konsekwencji swoich działań. Bardzo często skutkuje to jednak falą krytyki, która zwraca się zarówno w stronę hejtera, jak i pokrzywdzonego”. Dostrzeżenie tego zjawiska spowodowało, że obok samych referatów mocną stroną tej konferencji stały się dyskusje w trakcie poszczególnych paneli, a także początkowa debata ekspercka.

Ciekawą formułą, jaka została zaprezentowana w czasie konferencji był panel, w którym padły odpowiedzi na pytania: Czym charakteryzuje się hejt?; W jaki sposób walczyć z internetowymi botami? Oraz Czy walka z anonimowymi kontami siejącymi mowę nienawiści w sieci ma sens? W spotkaniu głos zabrali goście specjalni debaty dziennikarskiej na temat obecności hejtu w przestrzeni publicznej. Pierwszym z nich była red. Beata Lubecka, na co dzień prowadząca audycję „Popołudniowy Gość Radia ZET”. Kolejnym gościem specjalnym był red. dr Marcin Zaborski, dziennikarz stacji TVN24, prowadzący programy „Jeden na jeden” oraz „Tak jest”, a trzecim uczestnikiem debaty dziennikarskiej, której tematem była mowa nienawistna w przestrzeni publicznej był red. Michał Górski, dziennikarz CyberDefence24.pl, polskiego portal poruszającego problematykę cyberbezpieczeństwa, cyfryzacji i technologii, który równocześnie prowadził spotkanie. 

W części naukowej konferencji i sesji plenarnej wystąpili prof. Jacek Warchala, polonista z Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach, który zaprezentował referat Trzeba to jakoś wyrazić, czyli o językowych aspektach hejtu oraz prof. Anna Adamus-Matuszyńska, zajmująca się zagadnieniami socjologicznymi i public relations, reprezentująca Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach. Odpowiadała ona na tytułowe pytanie: Czy hejt jest nową formą komunikowania publicznego? O tym jak mowa nienawiści powstaje, rozwija się i trwa w mediach społecznościowych. 

W pierwszym panelu konferencji w części południowej, który poprowadziła dr hab. Monika Kaczmarek-Śliwińska, wystąpili naukowcy związani z Uniwersytetem Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Uniwersytetem SWPS oraz Uniwersytetem Warszawskim. Referat Konstruktywna krytyka, mowa nienawiści czy przemoc słowna? Świadomość zjawiska hejtu w sieci w internetowej społeczności zaprezentowały dr hab. Monika Przybysz, prof. UKSW oraz dr Karolina Ołtarzewska z tego samego ośrodka naukowego. Uczestnicy mogli zapoznać się z wynikami ankiety prowadzonej w środowisku użytkowników sieci i z diagnozą, jaka została postawiona na podstawie pozyskanych wyników kwestionariusza. W dalszej części ks. dr hab. Józef Kloch, prof. UKSW podzielił się ze zgromadzonymi wynikami badań nad sztuczną inteligencją, jako zjawiskiem, któremu przygląda się od wielu lat, bo już od czas swojej dysertacji. Tym razem wybrał do zaprezentowana jeden z wątków, tj. Przeciwdziałanie hejtingowi i trollingowi w mediach społecznoścowych – perspektywa zastosowań sztucznej inteligencji. Z kolei dr Katarzyna Bąkowicz poruszała kwestię trollingu (Trolle jako kreatorzy dezinformacji. Analiza zjawiska), a całość tej części spotkania zamknął referat dr hab. Moniki Kaczmarek-Śliwińskiej (Komunikacja destrukcyjna w odniesieniu do zawodu zaufania publicznego: nauczyciel w ogniu hejtu), w którym odniesiono się do powszechnego zjawiska przemocy słownej w środowisku szkolnym.

Dr hab. Klaudia Cymanow-Sosin poprowadziła drugi panel konferencyjny, w którym udział wzięli badacze, reprezentujący   Dolnośląski DSW, Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu i Europejską Uczelnię w Warszawie. Dr hab. Beata Sierocka, prof. DSW podjęła filozoficzną kwestię dotyczącą porozumiewania się w referacie: Agresja komunikacyjna a destrukcja racjonalności dyskursywnej. Po nie głos zabrała dr hab. Klaudia Cymanow-Sosin, która zajęła się kwestią etyki komunikowania, uwypuklając różnice między tymi podmiotami komunikacji, których intencją jest porozumienie, w przeciwieństwie do „wrogów”, którzy dążą do poróżnienia się i niejako „okopują” na swoich stanowiskach (Wrogowie czy przeciwnicy – od mowy nienawiści do retoryki empatii). Po niej głos zabrała dr hab. Magdalena Kamińska, dzieląc się swoimi doświadczeniami i obserwacjami w referacie: Jak zostać hejterem: próba autoetnografii. Kolejne wystąpienie dotyczyło Deindywidualizacji w Sieci. W jaki sposób poczucie pozornej anonimowości sprzyja zachowaniom antyspołecznym? Analiza na przykładzie wybranych portali plotkarskich, a zaprezentowała je dr Anna Gębalska-Berekets, zaś całość panelu wieńczyło wystąpienie mgr Anity Brzyszcz: Copypasty jako inne oblicze trollingu. Zarówno po pierwszym, jak i drugim panelu organizatorzy przewidzieli czas na dyskusję. Dyscyplina czasowa pozwoliła, że w po obu cyklach wystąpień wszyscy prelegenci mogli odnieść się do poruszonych tematów i odpowiedzieć na pytania, które zostały zadane w czasie dyskusji, a także w formie zapytań na internetowym chacie.

Panel popołudniowy poprowadził ks. dr hab. Józef Kloch, prof. UKSW. Jako pierwsza zaprezentowały się dr Emilia Zakrzewska i mgr Dagmara Tarka, które opisały Zjawisko hejtu wśród polskich influencerów i influencerek. Rodzaje i strategie radzenia sobie ze zjawiskiem. Po przedstawieniu tej kategoryzacji dr Agnieszka Marzęda przedstawiła przypadek ze świata mediów opisując Doskonalenie wysokiej jakości praktyki dziennikarskiej na podstawie Google News Initiative. Dr Łukasz Przybysz przyjrzał się zjawisku trollingu w kontekście działań marketingowych i poszukał odpowiedzi na tytułowe pytanie: Troll marketing: strategia komunikacyjna warta ryzyka czy naruszenie zasad etyki komunikowania? Mgr inż. Ewa Miłoszewska-Podrażka odwołała się do istotnej w komunikacji teorii spirali milczenia i przygotowała, a następnie wygłosiła referat: Hejt jako efekt spirali milczenia na przykładzie transmisji sprzedażowych prowadzonych na Facebooku. Ostatni w tej części referat wygłosił dr Tomasz Płonkowski, który podjął temat Wtórna wiktymizacja. Wybrane reakcje w mediach społecznościowych na zbrodnię w Poznaniu. Po wszystkich wystąpieniach w tej części konferencji rozgorzała dyskusja na temat wagi zjawiska hejtingu i trollingu nie tylko w przestrzeni komunikacji społecznej, ale także w obszarze samego dziennikarstwa.

W ostatnim panelu wystąpili prelegenci związani naukowo z Uniwersytetem Warszawskim, Wyższą Szkołą Umiejętności Społecznych im. prof. Michała Iwaszkiewicza w Poznaniu, Politechniką Warszawską oraz Uniwersytetem Jagiellońskim. Panel ten prowadziła dr Karolina Ołtarzewska, która zabierała głos także we wcześniejszych częściach konferencji, dzieląc się swoimi ciekawymi obserwacjami na temat zjawiska hejtingu i upominając się o przestrzeganie standardów porozumiewania się na wszystkich forach w mediach i życiu społecznym. Tę część spotkania zapoczątkował referat mgr Marty Rolirad, która odpowiadała na pytanie: Czym jest hejt i jakie są jego konsekwencje prawne? Tuż po niej mgr Rafał Andrzej Bieryło podjął się poszukiwania przyczyn negatywnych zjawisk hejtingu i trollingu w referacie: Anony, spita czy walita – o źródłach polskiego trollingu i kultury internetowej w formach typu imageboard. Dr Iwona Grodź powróciła w swoich badaniach do starożytnych podstaw i reguł komunikacyjnych, które zastosowała do oceny współczesnej przestrzeni nowych mediów i zaprezentowała w referacie: Retoryka i sztuka argumentacji, czyli kultura języka w przestrzeni medialnej. Po niej mgr Piotr Szrajber podjął tematykę z pogranicza mediów i psychologii w referacie: Hejting w wystąpieniach publicznych w mediach społecznościowych a jego oddziaływanie na zachowania społeczne, poprzez użycie komunikatów zawierających odniesienia do archetypów. Całość zakończył referat lic. Olgi Makeevy, podejmującej trudny temat przemocy w sieci w wystąpieniu zatytułowanym Nowe formy cyberbullyingu w mediach społecznościowych (na przykładzie „grup śmierci”).

Licznie zgromadzeni badacze wskazywali na potrzebę troski o jakość komunikacji we współczesnej przestrzeni komunikacji społecznej i mediów, ze szczególnym uwzględnieniem nowych mediów. Zaprezentowane referaty dotyczyły zjawiska agresji i przemocy słownej, właściwego rozumienia mowy nienawiści w nowych mediach, a także takich zagrożeń, jak cyberstalking i cyberbulling. Przykłady krzywdzących działań użytkowników sieci, które prowadzić mogą do negatywnych konsekwencji, w tym: braku dialogu, niemożności prowadzenia poprawnej debaty i dążą do destrukcji więzi społecznych i wyrządzania krzywdy, zostały przez badaczy z różnych obszarów zdiagnozowane i przeanalizowane w kontekście medioznawczym, komunikologicznym, filozoficznym, psychologicznym i prawnym.

Wnioski, jaki płyną z tej cennej wymiany poglądów i dzielenia się wynikami badań to przekonanie, że ostatecznym celem działań przemocowych w sieci, stosowania hejtu i mowy nienawistnej jest wyrządzenie krzywdy drugiej osobie lub społeczności, sprawienie przykrości człowiekowi, który jest użytkownikiem social mediów, ośmieszenie lub prowokowanie do kontynuacji i szerzenia się wypowiedzi obraźliwych, a także niszczenie wizerunku medialnego i dobrego imienia drugiego człowieka, czyli naruszanie godności osoby i jej dóbr osobistych, a w skrajnych przypadkach nawet doporowadzenie do stanu braku równowagi psychicznej, które prowadzić może do zaburzeń, w tym depresji i zachowań destrukcyjnych z próbami samobójczymi i samobójstwami włącznie. W zakresie marketingu celem może być także wprowadzanie w błąd użytkowników sieci i nakłanianie ich do decyzji zakupowych, wykorzystując formy perswazji i manipulacji słowem i obrazem.

Badacze zastanawiali się także, czy są to działania indywidualnych użytkowników sieci, czy też przemysł nienawiści, w którym uczestniczą zorganizowane podmioty społeczne, polityczne i gospodarcze? W odniesieniu do tego, w jaki sposób działają algorytmy AI w przypadku zjawiska mowy nienawiści i pokrewnych zjawisk w sieci, wnioskowo, że jesteśmy wciąż w fazie spekulacji, jak chodzi o rzeczywisty wpływ algorytmów na rzeczywiste zachowania ludzkie. Jakie skutki społeczne i psychologiczne ma mowa nienawiści i jak przeciwdziałać temu zmasowanemu atakowi na dialog i więzi społeczne? To pytanie nurtowało przede wszystkim humanistów biorących udział w konferencji. Badacze doszli do wniosku, że rolą uniwersytetu i badaczy zajmujących się nowymi mediami jest śledzenie rozwoju tytułowych zjawisk, bronienie granicy między krytyką a hejtem, edukowanie w zakresie odróżniania hejtu i mowę nienawiści od konstruktywnej krytyki, uświadamianie czym jest uprawniona krytyka w przeciwieństwie do hejtu, etykietowania, stygmatyzowania, czy zamknięcia się na wszelki dialog. 

Konferencja była też czasem dyskusji, w których starano się odpowiedzieć na pytania o przedmiotowy hejting i trolling, ale także pojawiły się nowe pytania dotyczące przemocy internetowej, na które – być może – przyjdzie odpowiedzieć podczas kolejnych konferencji o nowych mediach i towarzyszących im zjawiskach. Organizatorzy i biorący udział w konferencji naukowej Sekcji Public Relations Polskiego Towarzystwa Komunikacji Społecznej, czyli badacze zainteresowani tematyką jakości i funkcjonalności komunikowania się w nowych mediach, podkreślili, że podstawą troski o język jest przekazywanie wiedzy i budowanie kompetencji w zakresie porozumiewania się, a więc powrót do formalnej i nieformalnej edukacji medialnej.

Organizatorzy wrażają nadzieję, że interesujące referaty zostaną opublikowane w formie tekstów naukowych w czasopismach medioznawczych, a zapoznanie się z nimi pozwoli środowisku naukowców na poszerzenie wiedzy na temat przedmiotowych zjawisk.  

dr hab. Klaudia Cymanow-Sosin